A familia Moar (Buscás)

  A familia MOAR non só foi a máis coñecida e rica da parroquia de Buscás, senón tamén unha das máis importantes na historia do concello de Ordes. E como moitas outras, tamén ela veu de fóra aínda que non de lonxe, concretamente da parroquia de Gonzar no concello do Pino. De alí eran os irmáns Moar Méndez, entre os que estaban Antonio, que foi sacerdote durante 50 anos e Andrés, que viviu na parroquia de Fiopáns na Baña.

  Deles veu para Buscás Domingo Moar Méndez (m.1854), alcalde de Ordes nos anos 40 do século XIX. Cando Solís se viu derrotado e capturado, el foi quen impediu o seu fusilamento en Ordes, porque segundo a lenda familiar negouse a dar a súa conformidade. Outra posibilidade máis realista é que as tropas do exército gobernamental non foran capaces de atopalo e por iso continuaron cara a Carral, onde si asinou un tal Antonio Insua. Deste xeito hoxe falamos dos "Mártires de Carral" e non dos mártires de Ordes.

  Domingo Moar casou no ano 1834 con Lucía Benita del Río del Río (1812-1842).

Benita del Río, nada na Tiopeira, era filla de Agustín del Río García e neta de Rosendo del Río. A súa nai era Ángela del Río Rodríguez, filla de Francisco del Río e de María Rodríguez España. Benita tivo polo menos 5 irmáns, nados entre 1810 e 1825.

  Domingo e Benita terían varios fillos, os irmáns Moar del Río.

 

O maior, Antonio Moar del Río, naceu o 27 de setembro de 1835 e estudou para cura pero antes de rematar a carreira marchou para América. Volveu e casou con Ramona Moscoso Carro de San Lorenzo de Olas, filla de Bernardino Moscoso e Andrea Carro (m.xullo 1898). Foi secretario do concello de Cerceda e morreu o 15 de febreiro de 1877 ás 12 da  noite, segundo rumores envelenado, sen descubrirse nunca ao asasino. Tivo tres fillos, Antonio, Pedro e Teodomiro Moar Moscoso, coñecidos como os Moar das Encrobas. De Antonio non sabemos nada.   Pedro Moar Moscoso (n.1874) casou con Rosa Villamisar Rey, filla de Domingo Villamisar Mexigos e Dolores Rey Feal. Tiveron 5 fillos: Amalia (que probablemente tivo unha filla de solteira chamada Eugenia), José (emigrou), Antonio, Eduardo e Jesús Moar Villamisar.   Teodomiro (n.1875) dedicábase á compra-venda de gando. En marzo de 1913 foi detido en Ordes por ameazar ao seu curmán, Domingo Antonio Moar, xa que este non lle entregou 1.300 pesetas que supostamente lle debía.

 

  O que nos interesa especialmente é Andrés Moar del Río (13-10-1840, m.1876) o patriarca dos Moar dos Ramos, que casou con María Jesús Veiras Camba (m.1915) da rica familia dos Veiras de Pardiñas. O matrimonio tería varios fillos: Antonio, Mª José, José, Domingo Antonio, Manuel e Jesús.

 

Antonio Moar Veiras (1864-1941) que viviu na Margarida, foi o outro alcalde da Familia na segunda década do século XX. Casou con Teresa Lata Ramos, filla de Felipe Lata Raposo (n.1830) que era perito de Abellá (aínda que despois debeu vivir en Visantoña) e Teresa Ramos Rápela (m.Santiago 1887) de rica familia orosá -era irmá da muller de Pedro Pérez-. Antonio tivo polo menos 11 fillos (puideron ser máis), os primeiros nados a finais do século XIX. Só teño datos dos máis novos:

Teresa Moar Lata (1903-1984) casou con José Iglesias Brandariz (1899-1971) o carpinteiro José da Calzada con quen viviu en Alfonso Senra, no que logo sería o ultramarinos do seu fillo Higinio.

Rafael Moar Lata (1904-1979) coñecido cando era maior como Tierra Tiembla, casou con María Viqueira Veiras dos Viqueiras de Nogalláns. Comproulle a casa a Rita, a tía avoa de Juanjo Liñares, e alí puxo unha taberna. Sería o pai de Sara e do moi coñecido empresario hostaleiro Antonio Moar Viqueira, quen en 1974 montou a sala de festas "Órdenes 2000".

Carmen Moar Lata (n.1905) tivo de solteira a Lino Moar Lata (m.2017), que sería coronel de Enxeñeiros.

Ramón Moar Lata (n.1914) foi comerciante en Santiago. Casou con Elisa Gil de Poulo, coa que tivo tres fillas: Mª Ángeles, Isabel e Pilar Moar Gil.

Antonio Moar Lata (1920-1977) casou con Isaura Armas Castro do Mesón do Vento.

Adolfina Moar Lata (1923-1996) casou con Juan Barreiro Mosquera e viviron no Alto. Tiveron un único fillo: Rafael Barreiro Moar (m.1996).

Felipe Moar Lata (?) casou con Dorinda, unha das dúas fillas de Soledad Rodríguez Prado (1904-1985) das Roxas da Maquía.

 

María José Moar Veiras (1866-1890) casou con Rafael Suárez Blanco de Fontemouro Abellá coa que tivo unha filla que morreu aos 4 anos.

José Moar Veiras (1868-1930) viviu na Rúa 11 coa súa muller Dolores Bello Suárez da rica familia Bello de Pereira, á que chamaban a Bella da Rúa. Tiveron tres fillas e dous fillos varóns, Andrés e Jesús, que morreron solteiros e con eles viviu o matrimonio formado pola súa afillada Flora Marzoa Moar (1939-1983) e José Jesús Martínez Botana (1939-2018) Martís da Rúa. Das tres irmás, María casou para a Bouciña (son a familia chamada os do Real), Carmen para a Aruxiña, e Jesusa para a Casa Garabato dos Ramos de Arriba, por onde pasa o Camiño Inglés.

Domingo Antonio Moar Veiras (1871-1939) foi un dos personaxes máis importantes da historia ordense. Casou con Pura Viqueira coa que só tería unha filla, María Jesús, que morreu moi nova e sen fillos despois de casar con Carlos Ramón Ballesteros.

Manuel Moar Veiras (n.1872) emigrou a América e morreu en Buenos Aires.

 

Jesús Moar Veiras (?-1959) casou en 1904 con Generosa Pérez da rica familia dos Peres de Barbeiros. Con ela tivo dous fillos, María e Manuel.

María Moar Pérez (n.1904) casou con Manuel Viqueira Conde o Ferrador (1901-1976) dos Viqueiras do Casal. Viviron no Recreo e tiveron tres fillos: Jesús, Arturo e Estrella. Despois da morte de María, Manuel pasou os últimos anos na Coruña.

Manuel Moar Pérez (1906-1975) Manuel dos Ramos naceu o 14 de agosto de 1906, parto no que morreu a súa nai Generosa, por iso el criouse na Casa Peres nos Mandaios de Barbeiros. Tivo unha casa con pisos en aluguer e comercio en Alfonso Senra 62 (a do mural de Liqen Jakkala) e casou xa maior con Estrella Martínez Viqueira (1910-1986) dunha longa familia do Vilar de Mercurín (ata 14 irmáns, entre eles Pilar do Sanatorio), coa que tivo un único fillo, Manuel.

Manuel José Moar Martínez (1950-2025) Manolito de Ramos traballou no Banco de Descuento e máis tarde na docencia como profesor de EP. Foi o primeiro divorciado no municipio. Desde bastante novo tivo problemas de saúde, o que non lle impediu ser unha persoa alegre, positiva e sobre todo bondadosa. Coñecía a todo o mundo e foi para mi un gran amigo e unha infinita fonte de información.

Despois da morte de Generosa, Jesús casou en segundas nupcias con Jesusa Gómez Rumbo (1894-1964). Con ela tería sete fillos máis: Andrés, José Domingo, Antonio, Jesusa, Carmen, Ramiro e Dorinda Moar Pérez. A maioría non casaron (Jesusa mesmo foi monxa en Calaf, Barcelona).

Antonio Moar Gómez (m.1986) casou con Mª Luisa Garabato Gómez, tamén dos Ramos, e foi o pai de José Antonio, Felicitas (m.2020) e Jesús Moar Garabato. Un dos seus netos é o futbolista Santi Moar.

Ramiro Moar Gómez (1932-2018) casou con Benigna Calviño Castro coa que tivo dous fillos, Ramiro e Alberto Moar Calviño.

 

Festas en 1960

   O verán de 1960 comezou ben para Ordes. O mércores 27 de xullo o gobernador civil Evaristo Martín Freire pasou revista a diversas estradas que estaban con obras de mellora e visitou os concellos de Carballo, Arzúa e Ordes onde inaugurou diversas obras. En Ordes foi inaugurado o edificio do matadoiro, gran mellora para a vila, en presencia das autoridades locales.

 

 

  As festas de agosto duraron 4 días e non se diferenciaron moito das de anos anteriores. Segundo o alcalde os gastos ascenderon a unhas 90.000 pesetas da época.

  O domingo 14 a verbena nocturna estivo amenizada pola Banda de Arca. A Alameda lucía a iluminación dos industriais García y Blanco de Padrón.

  O luns 15, día grande, a Banda de Arca compartiu protagonismo coa Banda del Frente de Juventudes de Pontedeume. Pola tarde houbo partido de fútbol entre o Olímpico de Rutis e o club Órdenes. A verbena nocturna estivo a cargo das bandas e da orquestra Oriente. Non faltaron a elevación de globos e a sesión de pirotecnia a cargo dos irmáns Rocha de Oza dos Ríos.

  O martes 16 iniciou ás 10:30 unha competición de tiro ao prato con valiosos premios. Houbo o habitual concerto da Banda de Arca. Pola tarde outro partido de fútbol, nesta ocasión entre o Negreira e o Ordes, e outras competicións deportivas. Pola noite nova verbena.

  O mércores 17 de novo ás 10:30 houbo nova competición de tiro ao prato. Logo concerto na Alameda, cucañas e carreiras de cintas. Pola noite a Banda de Arca e a orquestra Oriente amenizaron a última verbena que rematou coa elevación de numerosos globos.

 

  La Voz de Galicia dedicoulles o sábado 13 de agosto un especial de dúas páxinas onde, ademais de moitos anuncios, e o artigo "Órdenes hace un siglo", había unha entrevista co alcalde Juan Liñares.

  Nela explicaba que xunto as xa construídas escolas de Merelle, Guindibóo, Mercurín e Carballedo, foran adxudicadas e estarían rematadas ese ano as de Beán, Leira e Vilamaior. Para o ano seguinte estaban previstas no Outeiro, o Canedo, Faramilláns, Vilasenín, Sar, Mesón do Vento, Cabeza de Lobo, o Cruceiro, Cestaños e a Igrexa.

  Logo recordaba a recente inauguración do matadoiro municipal e falaba do novo cárcere* do partido xudicial que se estaba construíndo na rúa General Mola (hoxe Rúa de Galicia), obra financiada por todos os concellos do partido.

  Falaba tamén do proxecto de construír un camiño desde o Mesón do Vento a Cabeza de Lobo e da inminente substitución do alumeado público de Alfonso Senra e o Campo da Feira (hoxe Parques Municipais) por brazos ou armaduras adosadas aos edificios e lámpadas de vapor mercurio.

 

* Ese edificio , destinado a ser o cárcere, parecíase ao antigo que houbera onde logo se fixo a Casa do Concello. Tiña planta cadrada cun amplo patio central rodeado do que serían as celdas. Nunca tivo o uso para o que fora concibido e en 1963-64 comezouse a empregar como centro educativo. Sería un Colexio Libre Adoptado, dependente do Instituto Gelmírez de Santiago, aínda que na vila era coñecido popularmente como "a Academia" ou "Academia de Arriba" (por contraposición á de Fausto de Fleira, que era "a Academia de Abaixo" ou "Academia de Vilar"). Logo, cando rematou esta etapa, empregouse como sede de distintas asociacións, ata que foi derrubado e no seu lugar construíuse o edificio Multiusos, sede da Xunta.

José María Botana López

  José María Botana naceu en Vitre (Frades) en 1933. Era o fillo maior do matrimonio formado por José María Botana Sánchez (1903-1987), alcalde de Frades a principios dos anos 30 e logo secretario municipal, e a mestra Josefa López Díaz-Varela (1903-1989), 2ª filla do tamén mestre José María López Díaz e de Luz Díaz-Varela Cedrón. Josefa foi destinada a Moar (Frades) en 1927 onde coñeceu a José María Botana co que casou. Despois foi trasladada a Carballo, pero pediu permiso para o nacemento do seu fillo Jose Mª en 1933. Aínda terían outros 4 máis, todos varóns: Enrique (m.2000), Carlos (m.2024), Jaime e Manuel Botana López.

 

  Viviron ata mediados dos anos 40 en Frades, municipio onde ela deu clase en varias parroquias. O edificio que hoxe serve de Casa do Concello foi propiedade da familia.

  José María fillo estudou na USC e en 1955 licenciouse en Dereito. En 1959 iniciou a súa carreira como xuíz de Primeira Instancia en Belchite (zaragoza) e logo sería trasladado a Alcañiz.

  Casou o 8 de novembro de 1962 na Coruña con Mª Dolores Torrón Durán, filla do coronel de Infantería Francisco Torrón Dumas. O matrimonio, que se establecería provisionalmente en Alcañiz, tería tres fillos: José María, María Dolores e Francisco Manuel Botana Torrón.

 

  En abril de 1963 (ano no que tamén naceu o seu primeiro fillo) foi trasladado a Muros, pero aínda pasaría por Jerez de los Caballeros antes de volver a Galicia para exercer en Sarria e Cambados. Estando neste último lugar, en maio de 1973 foi nomeado para a Maxistratura de Traballo Nº2 de Vigo. Posteriormente trasladaríase á Coruña, onde se establecería definitivamente, xa que tamén nesta cidade vivían os seus pais que morrerían na década dos 80.

  Ao longo da súa vida acadou un lote de distincións: presidente da Sala Social do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, maxistrado do Tribunal Supremo, presidente do Padroado da Escola de Relacións Laborais da Coruña, profesor entre 1990 e 1998 da Facultade de Dereito da Universidade da Coruña, profesor da UNED... e xa desde a súa época en Cambados (1972) posuía a Cruz de San Raimundo de Peñafort.

 

  Unha das distincións máis sinaladas e queridas para el foi cando en marzo de 2011 celebrou ter acadado o título de "Fillo Predilecto" do seu concello, momento onde declarou: «Sempre presumín de ser de Frades, de onde son os mellores grelos do mundo». Agradeceu á corporación que dera o seu nome ao multiusos de Cimadevila «símbolo da transformación do pobo de Frades, que cando nacín non tiña ningunha comodidade e agora converteuse nunha sociedade do século XXI». Este evento contou coa participación de multitude de veciños de Frades e tamén coa do entón presidente da Xunta, Alberto Núñez Feijoo.

  Morreu na Coruña o día 9 de marzo de 2025 aos 91 anos de idade.

Un preito de 1934

  Velaquí un curioso documento do ano 1934 que me fixo chegar Marco Antonio del Río Pardo (os meus agradecementos), onde se inicia un preito entre Fernando Liste Fernanducho e Antonio Ferreiro Eirín da familia de Luis, por un tema de augas. Representaba ao primeiro o futuro dirixente de Izquierda Republicana (e futuro exiliado) García Gerpe. O documento son dous folios a dobre cara escritos a máquina con tinta azul, pero o máis interesante é un esquema explicativo feito con pluma estilógrafica que o acompañaba, cunha primorosa letra e un debuxo de como era entón aquela céntrica zona de Alfonso Senra. A pena é non saber en que acabou aquel preito.

 

 

AL JUZGADO.

            D. Manuel García Gerpe, procurador, a nombre y representación de D. Fernando Liste Mosquera, mayor de edad, soltero, industrial, vecino de esta villa, según copia de mandato de treinta y uno de diciembre último, ante el notario de la misma, D. César Antonio Sánchez Paniagua, que bastanteada acompaño, ante V.S. comparece y dice:

            1º- Que su representado, como uno de los hijos y herederos de D. Fernando Liste Caramelo y a continuación del mismo, se halla en la quieta y pacífica posesión en concepto de verdadero y legítimo dueño de la heredad labradía llamada Casa-vella, sita en el barrio de la Iglesia de esta villa, sembradura actual de cuarenta áreas cincuenta centiáreas equivalentes a seis ferrados ocho cuartillos, lindante: norte, carretera en plano más alto de Órdenes a Carballo y Negreira; este, muralla que sustenta huertas y casas de herederos de D. Eulogio Patiño y de D. Manuel Álvarez del Río; sur, muro que separa la huerta llamada de Vieites, de herederos de Francisca López Calvo y otros; y oeste, cómaro alto que la sustenta de corredera llamada de la Fuente, del río de la Braña [prado de Antonio Ferreiro] y casa de Ramón del Río.

            2º- Dicha finca por su situación, declive y en plano más bajo, se fertiliza de tiempo inmemorial con las aguas que discurren de los caminos y terrenos contiguos, y entre otras, por lo que al caso respecta, con las pluviales y de arrastre que afluyen por ambas cunetas de la carretera de Coruña a Santiago al barrio citado de la Iglesia, conducidas por atarjea a un cauce de la corredera de la Fuente, lateral a las casas de D. José Barreiro, que habita D. Laureano Iglesias, y de las señoritas de Carrero, que doblando por la espalda de las mismas sigue la trayectoria del camino de servidumbre de la finca descrita entrando en ella por su ángulo suroeste, donde se bifurca en dos ramas, una hacia el norte y otra hacia el poniente, cada una con varias virtas para repartimiento del agua, y continuando la del oeste hasta la corredera de la Fuente para llevar las sobrantes al río.

            3º- Tan antigua, quieta y pacífica como la posesión y dominio de la finca y de sus aguas de riego, es la de distribuirla sus dueños y poseedores dentro de la misma de la manera y forma que tuvieron por conveniente por ser íntegras dichas aguas para la finca expresada. Pero ocurre que Antonio Ferreiro Eirín, casado, mayor de edad, panadero, vecino de esta villa, a partir del mes de septiembre del año último de mil novecientos treinta y tres, a medio de sus criados, penetra en la finca reseñada y cuando las aguas son conducidas por la rama que se dirige hacia el norte, saca la broza o abre el repartidor, vulgo "torna" y las conduce o hace seguir por la rama del poniente por donde solo riegan la parte baja de la finca o pasan al río sin regarla, siendo de advertir que con raras excepciones, cuantas veces el recurrente o sus familiares o jornaleros dirigen las aguas por la rama norte, otras tantas aparece abierto el repartidor o "torna" a las pocas horas o al día siguiente para llevarlas por la rama oeste, quedando así privada del riego la parte superior de la finca. Y más aún es de tener en cuenta que en transacción celebrada entre mi poderdante y el Antonio Ferreiro, el veintitrés de agosto último, sobre arreglo del camino de la finca y dirección de las aguas de que se trata, aparece bajo la letra A la siguiente cláusula: "El Ferreiro Eirín, se compromete a arreglar el camino que da acceso a dichas fincas por su cuenta propia de tal modo que las aguas que riegan la finca del Liste no discurran por la corredera y puedan conducirse sin obstáculo ni entorpecimiento alguno a la finca de la Casa Bella del dicho Liste".

 

 

            4º- Para aclarar algunos de los extremos anotados acompañamos un gráfico del terreno. Y perturbado mi representado y los suyos en la quieta y pacífica posesión en que se hallan de más de cuarenta años, o desde toda recordación, del uso y disfrute de las referidas aguas y manera de distribuirlas dentro de su finca para el riego de la misma, no le queda, para evitar y corregir el abuso, otro medio que acudir a la autoridad judicial, intentando, como lo hago en su nombre, el INTERDICTO DE RETENER LA POSESIÓN, con arreglo al artículo 1651 y siguientes de la Ley de Enjuiciamiento Civil, para lo que, y sin perjuicio de la demás prueba pertinente en su día, ofrezco información testifical para acreditar:

 

            1º- Que mi poderdante, D. Fernando Liste Mosquera, como uno de los herederos de su padre, D. Fernando Liste Caramelo, a continuación del mismo, se halla en la quieta y pacífica posesión pasa de treinta y más años de la finca a labradío Casa-vella, descrita en el apartado primero (entérese el testigo), así como en la de aprovechar y distribuir dentro de la misma las aguas que la fertilizan, entre otras las de lluvia y arrastre procedentes de la carretera de Coruña a Santiago, que por cauce propio descienden por la corredera de la Fuente, en el barrio de la Iglesia de esta villa, y llegan a dicha finca al lado del camino de su servicio por la espalda de las casas de las señoritas de Carrero y otros.

            2º- Que Antonio Ferreiro Eirín, vecino de esta villa, a medio de sus criados o familiares, a partir del mes de septiembre último a esta parte, se dedica a inquietar y perturbar el aprovechamiento y distribución de las aguas de riego antes citadas procedentes de la citada corredera de la Fuente, abriendo y franqueando la "torna" o repartidor que las lleva al fondal de la finca Casa-vella y después al río, en vez de regar la parte alta o superior de la referida finca.

            Suplico al Juzgado: que habiendo por presentada esta demanda con el poder y sus copias, se digne haberme como parte a nombre del que comparezco, admitir la información ofrecida, por su resultado acordar la celebración del juicio verbal de interdicto, y resolver en definitiva haber lugar al mismo, manteniendo a mi poderdante y los suyos en la posesión y disfrute pacífico de las aguas que riegan su finca descrita, mandando se requiera al perturbador, Antonio Ferreiro Eirín, que a lo sucesivo por si o familiares se abstengan de cometer los actos expresados u otros que manifiesten el mismo propósito, bajo apercibimiento de lo que haya lugar en derecho, con expresa imposición de costas.

 

            PRIMER OTROSÍ, Digo: que la cuantía no supera de mil pesetas.

           SEGUNDO OTROSÍ, Digo: que señalo como testigos para los dos extremos anotados y que serán citados de orden judicial, a

            Antonio Ferreiro Pérez

            D. Ricardo Trasmonte Mosquera

            Benita Rivas Franqueira

            Manuel Calviño Viqueira

            Juan Mosquera N.

            José Mareque Iglesias

            Domingo Vieites Álvarez.

                        Todos mayores de edad, vecinos de esta villa.

            TERCERO OTROSÍ, Digo: que precisando la copia del poder para otros usos, intereso me sea devuelta una vez anotada.

                        Órdenes 1º de febrero de 1934.

Maquía e batán de Leira

  Os tecidos feitos en teares tradicionais necesitaban ser tratados para limpalos de impurezas e apertar as fibras. Este labor comezou a facerse a partir da Idade Media cun mecanismo que en Galicia recibe o nome de batán, folón ou cutián. En España están documentados desde o século XII. A mediados do século XVIII había case 200 en Asturias e, a finais dese século, Lucas Labrada constatou a existencia de 166 en Galicia.

  Perduraron ata mediados do século XX. Os batáns de Mosquetín en Vimianzo foron os últimos e traballaron ata 1966.

  O mecanismo do batán, feito de madeira de carballo constaba dunha roda motriz vertical con paletas, normalmente chamada rodicio por analoxía coa do muíño. Transmitía a forza da auga a un eixe no que se inserían dous espigóns (elevadoras ou cruces) colocados un perpendicular ao outro. A acción dos espigóns movía alternativamente dous mazos ou pisóns pendurados dunha estrutura con bisagras, que batían nos tecidos mollados colocados na pía. Este mecanismo estaba nun edificio similar ao do muíño ao lado dun río.

  O abatando duraba bastante tempo (entre un e tres días) e os usuarios pagaban unha cantidade estipulada por vara de tecido.

 

  O antigo batán e maquía da familia Graña localízase no sueste da parroquia de Leira, na fronteira coa parroquia de Ardemil e a escasos metros da de Buscás. Hai un camiño que vai desde a Carballeira (Ardemil) ata ela, pero na actualidade non hai ponte para cruzar como si había antigamente. Do lado oeste hai outro camiño que vai saír á N-550 preto da estación de servizo.

 

  O edificio, que consta de varias dependencias, está totalmente abandonado e cuberto de vexetación. O tellado desapareceu case por completo. Consérvanse aínda tres rodas graníticas. Hai ademais un alpendre e un hórreo en ruínas e un pequeno galpón máis moderno, feito de bloques, onde se pode ver a turbina dunha minicentral hidroeléctrica.

  Parece ser que parou de funcionar xa antes de 1960, pero a xente máis vella acórdase perfectamente de como se deixaban as mantas enroladas para ser levadas ao batán. Oín que posteriormente foi comprado o lugar polo fotógrafo Riveira pero non sei a quen pertence agora.

  De propina tedes un vídeo de como está actualmente o lugar e como chegar a el.

 

Nace Valle del Dubra

   En 1960 naceu oficialmente a denominación "Valle del Dubra". Velaquí un artigo publicado no xornal La Noche o mércores 15 de xuño onde explica as razóns.

 

  En el Consejo de Ministros celebrado el viernes último [10-06-1960] se acordó cambiar la denominación del Ayuntamiento de Buxán por la de Valle del Dubra.

  Llama a Buxán el Diccionario Corográfico de España, editado por el Instituto Nacional de Estadística, Buján, castellanizando la palabra gallega. Por cierto, en la geografía española, concretamente en las provincias de La Coruña, Lugo y León, aparece el término Buján diecisiete veces ya en concepto de municipio, aldea, lugar o parroquia. En efecto, aparte del ayuntamiento que acaba de cambiar de denominación en el partido judicial de Órdenes, tenemos el topónimo Buján en aldeas sitas en los municipios de Coristanco, Dumbría, Finisterre, Rois, Santa Comba, Toques, Friol, Incio, Otero de Rey, Saviñao y Golada; lugares en Bande y El Bollo; parroquias de San Juan de Buján (Rois), Santa María de Buján (El Bollo) y Santiago de Buján (Buján). En contraposición el topónimo "Dubra" no aparece en el Diccionario Corográfico.

  Aún prescindiendo del confusionismo a que se presta igual topónimo aplicado a distintos puntos, el cambio de denominación del municipio de Buján por el de Valle del Dubra obedece a motivos y razones insoslayables de tipo histórico y geográfico. Nos hablan las "Memorias del Arzobispado de Santiago" del cardenal Hoyo, en relación con el año 1607 que el Arciprestazgo de Dubra comprende entre sus 19 parroquias la de Santiago de Buxán. Por otra parte Buxán fue un señorío secular con jurisdicción ordinaria de don Juan de la Cruz Ozores, perteneciente a la provincia de Santiago, en la comarca de Dubra ("España dividida en provincias e intendencias", 1779).

  Que el nombre de Dubra era ya de antiguo de mayor relieve que el de Buxán, lo refleja de manera inequívoca el "Mapa del Reyno de Galicia", publicado en 1816, en el que aquella palabra aparece con grandes caracteres sobre la comarca en la que este vocablo está señalado en letra pequeña, al lado del río Dubra, afluente del Tambre.

  Al Este de la tierra de Jallas se encuentra el valle del Dubra coincidente su término municipal con esta comarca geográfica que limita con los municipios de Tordoya al Norte, Ames y Enfesta al Sur, Trazo al Este y Santa Comba y la La Baña al Oeste. Según Eugenio Carré Aldao ("Geografía del Reino de Galicia") a esta comarca se le llama "País de Dubra". Dice también que en la "Crónica Iriense" se denomina "Dubrán" a la tierra de Dubra, en el otorgamiento que de ese territorio hizo a la sede de Iria el rey suevo Miro.

  En cuanto al origen y etimología del topónimo Dubra, don Paulino Pedret Casado y don Abelardo Moralejo Lasso creen que proviene del plural "dubra" del sustantivo céltico "dubrón" que era neutro, o bien de una forma femenina "dubra", que viene a ser casi igual, pues significaría en cualquier caso 'aguas' o 'agua'.

  «Como nombre común -dice el doctor Moralejo- se encuentra en las lenguas célticas todavía vivas o ya muertas: irlandés medio "dobur", galés "dwfr", córnico "dour", bretón "dour"-"dur", 'agua' en todas ellas».

  Aprobado el cambio de nombre del municipio de Buján por el de Valle de Dubra, ahora esperamos se someta a la Superioridad el estudio del escudo heráldico.

  Un escudo heráldico del que hemos de tratar ampliamente pues estamos informados del proyecto y su gestación en fuentes fidedignas.

M. SUÁREZ SERANTES

Juan Manuel Amor Bouza

  Juan Manuel Amor Bouza foi un personaxe importante na historia de Ribeira, pero... cal é a súa relación con Ordes?

  Pois que o seu pai foi Juan Manuel Amor Rivas (1907-1951), fillo de Ricardo Amor del Río, recadador de contribucións e un dos VIP da vila na primeira metade do século XX. Juan Manuel era irmán de Gabino (marido da mestra Maruja Carreró) tamén recadador como o seu pai, e de Mª Carmen, Josefa, Maura e Claudina, que foron as encargadas da estación telefónica da vila e da tenda de Ezequiel Astray.

 

  Juan Manuel, pola súa banda, sería funcionario de telégrafos. Despois de traballar nas estacións de Ordes, Santiago e Coruña foi trasladado a Cedeira en 1934 e casaría con Pilar Bouza Yáñez, unha moza da localidade. Alí morrería o día 11 de agosto de 1951, deixando tres fillos: Juan Manuel, María del Pilar (que sería mestra) e Mª del Carmen Amor Bouza.

  A relación de Juan Manuel fillo con Ordes intensificouse despois da morte do seu pai, pois viviu moito tempo na vila na casa das súas tías fronte á igrexa (onde agora está o bar "San Roque"), casa que co tempo herdaría. Daquela época naceu unha gran amizade co futuro avogado Julio Castro Pol (que, casualmente tamén traballou como profesor dun CLA).

  En setembro de 1957 creouse na Facultade de Ciencias da USC  o 1º curso da sección de matemáticas. Dado que era a súa asignatura preferida, Juan Manuel matriculouse na 2ª promoción, en 1958. Eran apenas unha ducia de estudantes entre os que xa había catro mulleres.

  Casou con Mª Gloria Soto García (1941-1990), unha moza tamén de Cedeira, coa que tería seis fillos: Juan Manuel, José Ángel (m.2023), Ricardo, Gloria, Luis e María Amor Soto. Ela morrería bastante nova (aos 49 anos) e está soterrada en Cedeira.

 

COLEGIO GALAXIA   Quizá sea cosa de pocos días o incluso de pocas horas, para que se produzca el reconocimiento oficial del nuevo centro de Enseñanza Media, denominado "Galaxia", a cuyo frente se encuentra el licenciado de Santiago don Ángel Ron Quiroga, quien no regateó ningún esfuerzo para que Ribeira tuviera el primer establecimiento de la clase en Galicia, o uno de los primeros. Está ubicado en tres hermosas naves, acabadas de construir, de carácter moderno y funcional.   Nos congratulamos de que Ribeira cuente con un colegio como Galaxia, que supone una estupenda base para el desarrollo del nivel de cultura de la comarca. La Noche 3 de Agosto de 1963

 

  En 1963 o matrimonio formado polo licenciado en Química compostelán Ángel Ron Quiroga e a licenciada en Filosofía e Letras Mª Carmen Roo Villaverde fundou o colexio mixto "Galaxia" na entón rúa Alcázar de Toledo de Santa Uxía de Ribeira. Juan Manuel Amor, agora establecido na vila barbanzá, foi cofundador e profesor de matemáticas do centro e logo, máis adiante, tamén director ata o ano 2003. Centos de alumnos da zona educáronse con el e recórdano con agarimo.

  Segundo os que o coñeceron foi home brillante e intelixente, pulcro, coidadoso nas formas e na indumentaria, pero tamén afable, orgulloso da súa obra e preocupado de que os seus ex-alumnos saíran adiante.

  As súas paixóns fóra das aulas eran a pesca fluvial e a astronomía, ademais da lectura.

  Morreu o domingo 2 de marzo de 2025 aos 87 anos de idade e os seus restos repousan no cemiterio do Piñeiro xunto ás súas tías.

 

Non podo evitar mencionar a coincidencia de que tamén en Ordes apenas 5 días antes (25-02-2025), outro profesor de matemáticas, José Rodríguez del Río, o moi coñecido Pepe de Guindibón falecera aos 81 anos de idade.